Gedenkteken 2 oktober 1944, Groot Schuylenburg
Op het terrein van 's Heerenloo Midden-Nederland (voorheen Groot Schuylenburg, daarvoor het Apeldoornsche Bosch) staat een eenvoudig monument, een marmeren plaat met acht namen en een glazen plaat met één naam. Het verhaal dat hierbij hoort speelde zich af in oktober 1944.
In 1944 was mevrouw Narda van Terwisga een van de leiders van het verzet in Apeldoorn. Zij had een groep medewerkers om zich heen verzameld, die wel de 'Vrije groep Narda' werd genoemd. De groep was actief met het helpen van joden, het onderbrengen van onderduikers, hulp aan geallieerde piloten, namaken van persoonsbewijzen en het bezorgen van de nodige distributiekaarten voor levensmiddelen. In de groep bleek zich een infiltrant te bevinden die, toen hij in de gaten had dat hij gewantrouwd werd, de groep Narda aan de Sicherheitsdienst heeft verraden. Als gevolg daarvan zijn op 30 september 1944 een zestal verzetsmensen en twee geallieerde vliegers gearresteerd: Wim Aalders, Jan Barendsen, Reinier van Gerrevink, Wim Karreman, Jan Schut, Hans Wijma, Kenneth Ingram en Robert Zercher. Ook Narda van Terwisga werd gearresteerd evenals mevrouw Bitter: in haar huis werden de twee vliegers aangetroffen.
In de nacht van zondag op maandag 2 oktober werden de acht mannen overgebracht naar Het Apeldoornsche Bosch en daar om 5 uur in de morgen gefusilleerd. Hun lichamen zijn daarna op verschillende plaatsen in Apeldoorn neergelegd (zie overzicht hier onder). Bij ieder lijk werd een bord geplaatst met het opschrift Terrorist. Ze zijn daar drie tot vier dagen blijven liggen om de bevolking schrik aan te jagen.
Deze brute actie was een duidelijke represaillemaatregel: het was de bezetter in de voorafgaande weken, ondanks herhaalde pogingen, niet gelukt om onder de Apeldoornse bevolking voldoende arbeidskrachten te recruteren voor het graven van schuttersputten en loopgraven in de IJsselstreek.
Mevrouw Bitter werd overgebracht naar kamp Ravensbrück waar zij op 6 januari 1945 is overleden. Zij is dus het negende slachtoffer van het verraad, maar haar naam staat niet op het marmeren monument.
Narda van Terwisga, die eveneens naar het kamp Ravensbrück werd overgebracht, werd op 25 april 1945 door de geallieerden bevrijd. Zij bleef haar verdere leven de gevolgen ondervinden van de oorlogsgebeurtenissen.
Dit zijn de plaatsen waar de lichamen van de geëxecuteerden werden neergelegd:
Wim Aalders Soerenseweg, bij de Koning Lodewijklaan
Jan Barendsen Badhuisweg, hoek Sprengenweg
Reinier van Gerrevink Loolaan, hoek Piet Joubertstraat
Wim Karreman Arnhemseweg, bij de Spoorwegovergang
Jan Schut Nieuwstraat, hoek Badhuisweg
Hans Wijma Deventerstraat, bij De Tol
Kenneth Ingram Deventerstraat, bij de brug
Robert Zercher Deventerstraat, vlakbij de Hoofdstraat
Wim Aalders
W.J. Aalders (Wim) werd geboren op 18 februari 1914. Hij werkte tijdens de oorlog bij een accountantskantoor aan de Regentesselaan. Wim Aalders gaf instructie in het gebruik van automatische wapens en was 's avonds en 's nachts vaak op pad voor de verzetsgroep Narda. Waarschijnlijk was hij betrokken bij het opsporen en onderbrengen van geallieerde vliegers, maar hij was uiterst zwijgzaam over zijn verzetswerk. Willem Johannes Aalders ligt begraven op Heidehof.
Jan Barendsen
J.J. Barendsen (Jan) werd geboren te Amsterdam op 11 september 1882. Na zijn opleiding aan de Koninklijke Militaire Academie heeft hij als officier tal van belangrijke functies bekleed. Zijn laatste functie was Commandant van de Koloniale Reserve te Nijmegen, die hij tot 1937 bekleedde. Hij ging al in het begin van de bezetting in het verzet. Zo was hij één van de leidende figuren van het Legioen van Oud-Frontstrijders, het LOF, dat in de zomer van 1940 werd opgericht. Een jaar later zou het samensmelten met de Ordedienst. Luitenant-kolonel b.d. J.J. Barendsen heeft op verzoek van de centrale leiding van de Ordedienst de taak van Gewestelijk Commandant (gewest Veluwe) op zich genomen. In het voorjaar van 1942 is hij met vele anderen opgepakt en als gijzelaar gevangen gezet in Sint- Michielsgestel. Eind 1942 werd Barendsen weer vrijgelaten, waarna hij, zonder enige aarzeling, zijn verzetswerk voortzette.
Hij werd bijgezet in het familiegraf op de begraafplaats te Beekbergen. Barendsen is ridder in de Militaire Willemsorde 4e klasse en hem is postuum het Verzetskruis toegekend (zie ook Verzetsmonument Beekbergen).
Reinier van Gerrevink
R. van Gerrevink (Reinier) is geboren op 4 maart 1907. Reinier verzamelde inlichtingen over Duitse militaire transporten, langs de weg, per spoor of per schip. Hij zag kans informatie te verkrijgen over de aard van de werkzaamheden die de Duitse bezetters op de vliegvelden Teuge en Deelen lieten uitvoeren en ging ook na wat er in Apeldoornse industrieën voor de vijand moest worden gedaan. Hij beschikte over een geheime radiozender waarmee hij zijn informatie aan de Intelligence Service, de Engelse geheime dienst, kon doorgeven. Behalve voor dit inlichtingenwerk heeft Reinier van Gerrevink zich eveneens ingezet bij het opsporen en helpen van geallieerde vliegers die onderdak en verzorging nodig hadden. Ook verzorgde hij vluchtroutes voor de ondergedoken vliegers naar de bevrijde gebieden.
Hij is begraven op de begraafplaats aan de Soerenseweg.
Wim Karreman
W. Karreman (Wim) is geboren op 5 augustus 1925. Zoals dat vaak ging, is ook Wim Karreman geleidelijk bij het verzetswerk betrokken geraakt. Eerst bracht hij illegale krantjes rond, maar later hield hij zich bezig met inlichtingenwerk en verzorgde hij een klein wapenarsenaal. Wim Karreman nam ook deel aan sabotagewerk. Hij is bijvoorbeeld betrokken geweest bij het onklaar maken van de spoorbaan in de buurt van Kootwijk, waarschijnlijk tijdens de grote spoorwegstaking van september 1944.
Enkele dagen na zijn executie is hij in alle stilte bijgezet in het familiegraf op het kerkhof aan de Soerenseweg.
Jan Schut
J. Schut (Jan) is geboren op 8 juni 1918. Na zijn diensttijd trad hij toe tot de marechaussee. Vanaf 1941 nam hij deel aan het verzetswerk. Zijn vader woonde op een boerderij aan de Kuipersdijk. Hier vonden tot aan het eind van de oorlog joodse landgenoten een toevlucht. Als wachtmeester van de Marechaussee had hij de beschikking over een motorfiets en verzorgde buiten diensttijd koeriersdiensten tussen Apeldoorn en het westen van het land Hij heeft ook uiterst riskante wapentransporten verzorgd.
Jan werd begraven op Heidehof, zijn stoffelijk overschot is later overgebracht naar het Ereveld in Loenen.
Hans Wijma
D.H. Wijma (Hans) werd op 5 februari 1917 in Leeuwarden geboren. Hoe Hans in Apeldoorn en bij het verzet terechtkwam, is niet meer na te gaan. Hij had elektrotechniek gestudeerd en bouwde in de oorlog een radio-zenderontvanger. Deze radio was verborgen in een geheime kast, die ook toegang verschafte tot een schuilplaats om onder te duiken.
Hij is begraven op Heidehof.
Kenneth Ingram
K.H.C. Ingram (Kenneth) werd geboren in 1923 in Zuid-Engeland. Na zijn opleiding kwam hij bij de RAF, eerst als monteur, later als Flight Engineer (boordwerktuigkundige) op de grote Lancaster bommenwerpers. Hij vloog in totaal 21 maal mee met aanvallen op Duitsland. Op 22 juni 1944 keerde hij, samen met zeven andere bemanningsleden in een Lancaster terug van een succesvolle missie in het Roergebied. Op de terugvlucht werd de Lancaster getroffen door de projectielen van een Duits jachtvliegtuig.
Twee bemanningsleden zijn bij het neerstorten van het toestel in het Oenerbroek bij Epe omgekomen. De overigen wisten zich met hun parachutes te redden. Drie leden van de bemanning, waaronder de 1e piloot, werden krijgsgevangen gemaakt en de drie overigen, onder wie Kenneth Ingram, wisten te ontsnappen. Zij zijn door verzetsmensen in Apeldoorn ondergebracht. Na een aantal andere schuilplaatsen vond Kenneth in september 1944 gastvrij onderdak bij mevrouw Bitter, aan de Jachtlaan, waar hij op 30 september samen met zijn gastvrouw en Robert Zercher door de SD gevangen werd genomen.
Hij werd begraven op Heidehof.
Robert Zercher
R.W. Zercher (Robert) is geboren in 1907. Hij was buikkoepelschutter aan boord van een Boeing B17 van de US Army Air Force. Op 29 april 1944 keerde de bommenwerper aangeschoten terug van een missie naar Berlijn. Boven de Achterhoek verkeerde het toestel in grote moeilijkheden. Ten zuiden van Ruurlo maakte de piloot een geslaagde noodlanding. De bemanning bleef ongedeerd. Verzetsmensen hielden de negen Amerikanen in de omgeving verborgen. Vijf van hen, waaronder Robert Zercher, kwamen half augustus in Apeldoorn aan. Om veiligheidsredenen moest er nogal eens van onderkomen worden gewisseld. Zo kwam Bob Zercher in september 1944 bij mevrouw Bitter aan de Jachtlaan terecht. In afwachting van de komende bevrijding heeft hij daar, samen met Kenneth Ingram, tekeningen gemaakt van Engelse en Amerikaanse vlaggen, zodat na de bevrijding daarvan snel een aantal zou kunnen worden geproduceerd.
Bob Zercher droeg, evenals Kenneth Ingram, bij zijn arrestatie burgerkleding maar zijn identiteit was bij de SD bekend. Beiden hadden als krijgsgevangene behandeld moeten worden. Ze werden zonder vorm van proces gefusilleerd.
Hij werd begraven op Heidehof; zijn stoffelijk overschot werd later overgebracht naar de erebegraafplaats Neuville-Condroz in België. Meer weten over Bob Zercher en de bemanning van de 'Karen B'? Klik hier.
Juliana Bitter
Voor mevrouw Bitter - van der Noorda is op 3 oktober 2011 aan de voet van het monument een glazen plaquette onthuld door haar achterkleindochter Belinda Bitter en een leerling Niels van de Regenboogschool. De tekst luidt:
Zij liet de piloten Zercher en Ingram onderduiken in haar huis.
Na verraad werd zij gearresteerd en gedeporteerd.
Zij stierf in kamp Ravensbrück.
J.C. Bitter - van der Noordaa
8-11-1878 6-1-1945
In 1944 waren in Apeldoorn verschillende verzetsgroepen actief. Eén groep werd geleid door een vrouw, Narda van Terwisga, die zich onder andere bezighield met het verbergen van neergeschoten geallieerde vliegers. De negentienjarige Joop (of Joke) Bitter was lid van die 'Vrije groep Narda' ; hij woonde met zijn moeder Juliana Bitter aan de Jachtlaan 134.
Begin september 1944 moesten twee ondergedoken vliegers, de Engelsman Kenneth Ingram en de Amerikaan Robert Zercher naar een veiliger adres. Joop Bitter vroeg zijn moeder, of zij de mannen een tijdje wilde huisvesten. Zij stemde in, hoewel ze heel goed wist hoe gevaarlijk het was. Er is weinig bekend over de persoon Juliana Bitter. Toen haar zoon de vraag stelde, was ze 65 jaar en al meer dan tien jaar weduwe. Flink en verstandig was ze, iemand die moeilijkheden het hoofd wist te bieden, veel meer is er over haar niet bekend. Niemand weet ook of ze voor begin september andere onderduikers heeft gehuisvest.
In de verzetsgroep van Narda van Terwisga had zich een verrader ingedrongen: de sluwe Willem l'Ecluse. Hij had in korte tijd namen en adressen genoteerd en doorgegeven aan de bezetter. Op 30 september sloegen de Duitsers toe. Narda werd thuis gearresteerd en zes verzetsmensen liepen in de val. De Duitsers gingen ook naar Jachtlaan 134, omdat Joop Bitter op hun lijst stond. Daar troffen zij tot hun grote verrassing in het huis ook Kenneth Ingram en Bob Zercher aan: ’Komm schnell, hier sind zwei Engländer’. In de verwarring wist Joop Bitter aan zijn bewaker te ontsnappen. Hij is gevlucht naar het bos, maar is diezelfde nacht nog naar het huis van zijn vriend gegaan, ook aan de Jachtlaan. Daar heeft hij het verhaal gedaan en is toen weer vertrokken, want ook dat adres was niet veilig. De rest van de nacht heeft hij doorgebracht op het terrein van het Boschbad.
De zes verzetsmannen, de twee vliegers en de twee vrouwen zijn overgebracht naar het SD-hoofdkwartier aan de Van Rhemenslaan 7 (aan het Oranjepark).
In de nacht van zondag op maandag 2 oktober zijn de acht mannen van het SD- hoofdkwartier overgebracht naar Groot Schuylenburg. Daar zijn ze om vijf uur 's ochtends zonder vorm van proces doodgeschoten. Het waren: Wim Aalders, Jan Barendsen, Reinier van Gerrevink Wim Karreman, Jan Schut, Hans Wijma en de beide vliegers, Kenneth Ingram en Robert Zercher.
Hun lichamen zijn daarna op verschillende plaatsen in Apeldoorn neergelegd. Bij ieder lijk werd een bord geplaatst met het opschrift Terrorist. Ze zijn daar drie tot vier dagen blijven liggen om de bevolking schrik aan te jagen.
Narda van Terwisga en mevrouw Bitter gingen op transport naar het kamp Ravensbrück, 80 kilometer ten noorden van Berlijn. Van de achterblijvende familieleden wist niemand daar iets van. Ravensbrück was berucht om de zware dwangarbeid, de afschuwelijke leefomstandigheden en de moordpartijen. Bijna 100.000 gevangenen hebben dat kamp niet overleefd. Juliana Bitter was één van hen; Ze was al 65 toen ze aankwam en stierf op 6 januari 1945 door uitputting.
Narda van Terwisga overleefde het kamp wel. Zij heeft ook doorgegeven wat Juliana Bitter op het laatst van haar leven tegen haar heeft gezegd: Als ik dit hier niet overleef, laat mijn kinderen dan weten dat ik geen spijt heb van wat ik ook voor hun vrijheid heb gedaan.
Precies 25 jaar na de executie, op 2 oktober 1969, is op Groot Schuylenburg een monument opgericht. Daarop staan de namen van de acht geëxecuteerden, maar niet de naam van het negende slachtoffer, Juliana Bitter. Een fout vonden sommigen meteen al. Zij was weliswaar niet doodgeschoten, maar haar aandeel in het verzetswerk van de groep Narda had haar wel het leven gekost. In de loop der jaren werden wel opmerkingen over die ontbrekende naam gemaakt, ook bij de jaarlijkse herdenkingen. Maar pas in 2010 is besloten het verzuim goed te maken: op maandag 3 oktober 2011 werd een kleine glazen plaquette onthuld voor Juliana Catharina Bitter-van der Noordaa, naast de witte steen met de acht namen.
Een daad van eenvoudige rechtvaardigheid.
Op 2 oktober 2020 stond PCBO De Regenboog stil bij de slachtoffers van de executie van 2 oktober 1944. Door de coronacrisis kon het gebruikelijke programma om samen te herdenken niet doorgaan, maar wilden de school toch met nabestaanden en belangstellenden stilstaan bij de gebeurtenis van 76 jaar geleden. Om dat te kunnen realiseren is er een film gemaakt.
Via deze link is de video te bekijken.
In 2022 kon er op 30 september weer een gebruikelijke herdenking plaatsvinden. Mevrouw Mariska Kingma heeft voorafgaand aan de herdenking zelf een voordracht gehouden over het leven van Meinarda van Terwisga.